Czym jest kolaż?

Z punktu widzenia sztuki kolaż to dzieło powstałe z połączenia elementów różnych dzieł lub elementów pochodzących z różnych stylów lub gatunków sztuki.

Z punktu widzenia prawa autorskiego – wielką niewiadomą. Charakter kolażu polega na przejmowaniu fragmentów z innych utworów i dodawaniu własnych elementów twórczych. Przejaw twórczości nie koniecznie musi jednak przejawiać się w dodawaniu własnych fragmentów dzieła, może objawić się wyłącznie w ramach układu lub kompozycji. Czy możemy zatem swobodnie łączyć i zestawiać ze sobą prace innych osób? Czy tworzenie i rozpowszechnianie kolaży jest legalne? 

Kolaż a prawo cytatu

W opracowaniach poświęconych kolażowi najczęściej możemy spotkać się ze stanowiskiem, że dopuszczalność kolażu powinna być rozpatrywana na postawie prawa cytatu. Prawo cytatu uregulowane jest w art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych [1], zgodnie z którym wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.

Oznacza to, że kolaż można potraktować w granicach prawa cytatu jeśli:

1. utwór przejmowany był wcześniej rozpowszechniony, tzn. za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie [2].

2. utwór powstający miał charakter samoistny.

3.  cytat był celowy, w tym wypadku uzasadniony prawami gatunku twórczości. 

Samoistność w samo południe 

Ocena samoistności kolażu była przedmiotem wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2004 r. (I CK 232/04). Stan faktyczny w niniejszej sprawie prezentował się następująco: na pierwszej stronie okładki tygodnika ,,Polityka” z dnia 5 czerwca 1999 r. opublikowano zmieniony plakat wyborczego Komitetu Obywatelskiego ,,Solidarność” autorstwa Tomasza Sarneckiego z wyborów parlamentarnych w czerwcu 1989 r. z plakatu wykorzystano bez zmian sylwetkę szeryfa trzymającego w ręku kartkę z napisem ,,wybory”, noszącego nad gwiazdą szeryfa plakietkę z napisem ,,Solidarność”. Zamiast napisów ,,Solidarność” oraz ,,W samo południe 4 czerwca 1989″, które zostały usunięte, na okładce zamieszczono tekst ,,10 lat na wolności. Historia III RP. Raport specjalny”. 

Sąd Najwyższy stwierdził, że w przypadku cytatu plastycznego, którym posługują się takie gatunki twórczości jak pastisz, karykatura czy kolaż, należy zwrócić uwagę, „że powstające w ramach takich gatunków utwory, aby mogły być uznane za samodzielne, muszą na tyle zmieniać sens i sytuację przejmowanego utworu, by było wiadomo, że przedstawiają własne spojrzenie na problematykę zawartą w utworze inspirującym i nie są zwykłym naśladownictwem”. Jedynie spełnienie tej przesłanki warunkuje możliwość przejęcia cudzej twórczości bez zgody twórcy. W ocenie Sądu Najwyższego przejęcie elementów plakatu autorstwa Tomasza Sarneckiego z jednoczesnym małym wkładem twórczości własnej autorów okładki nie mieści się w pojęciu dozwolonego użytku o którym mowa w art. 29 ustawy o prawie autorskim. 

Czym są prawa gatunku twórczości? 

Jak wiele innych pojęć z zakresu prawa własności intelektualnej i to pojęcie nie jest jasne. 

Przykładowo, S. Stanisławska – Kloc wskazuje, że w celu ustalenia praw gatunku twórczości należy zwrócić uwagę na trzy kwestie. Po pierwsze, należy ustalić istnienie gatunku twórczości. Autorka podkreśla, że w tym wypadku nie chodzi o samą stosowaną technikę artystyczną, ale o „całość środków wyrazu, formę i rodzaj twórczości”. Po drugie, po stwierdzeniu istnienia gatunku, niezbędne będzie ustalenie, czy dane prawo gatunku twórczości uzasadnia sięgnięcie po cudzą twórczość. Należy zatem udzielić odpowiedzi na pytanie czy odwołanie się do cudzej twórczości jest niezbędne dla danego gatunku. Po trzecie, możliwe jest jedynie takie cytowanie, które jest zgodne z uczciwymi praktykami [3]. 

Czy kolaż uzasadniony jest prawami gatunku twórczości? 

Wydaje się, że tak. Kolaż to gatunek twórczości z długą tradycją i jeśli spojrzymy na wskazane powyżej przesłanki uznania, że coś jest prawem gatunku twórczości to zauważymy, że kolaż spełnia je wszystkie. Jednak nie każdy kolaż będzie pozostawał w zgodzie z prawem autorskim. 

Na aprobatę zasługuje stanowisko A. Wachowskiej, która uważa, że prawa  gatunku twórczości wynikają już z samej formy i konwencji związanej z tworzeniem kolażu. Podkreśla ona jednocześnie, że nie każde przytoczenie cudzych utworów w kolażu będzie się mieściło w ramach instytucji dozwolonego użytku. Niezbędny jest w tym zakresie odpowiedni dobór i układ cytatów, który przesądzi o jego samoistnym charakterze [4]. 

Dopiero zatem kolaż, który wypełni wszystkie trzy wskazane wyżej przesłanki będzie mógł być legalnie rozpowszechniany. 

autor: Karolina Rybak

prawnik, doktorantka na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego, miłośniczka własności intelektualnej i koreańskiej kultury

[1] Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tj. z dnia 6 czerwca 2019 r. (Dz.U. z 2019 r. poz. 1231 z późn. zmianami)
[2] Art. 6 ust. 1 pkt 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych
[3] S. Stanisławska – Kloc, Komentarz do art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych [w:] „Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz”, red. D. Flisak, LEX 2015.
 [4] A. Wachowska, Cytat utworu audiowizualnego w świetle ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych [w:] „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Prawa Własności Intelektualnej”, z. 104, rok 2009, str. 40