Tutorial: autorskie prawa osobiste cz. III

Trzecią część artykułu poświęcimy wykonywaniu autorskich praw osobistych.

Wspomniałyśmy już, że autorskie prawa majątkowe nie wygasają. Oznacza to, że nawet po śmierci twórcy, bez względu na to ile lat od tego wydarzenia minęło, nie możemy naruszać jego praw osobistych. Nieuprawnione będzie więc przypisywanie sobie autorstwa utworu czy dokonywanie przeróbek dzieła. Zgodnie z art. 78 ust. 2 ustawy o prawie autorskim jeżeli twórca nie wyraził innej woli, po jego śmierci z powództwem o ochronę autorskich praw osobistych zmarłego może wystąpić małżonek, a w jego braku kolejno: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa. Kolejny ustęp stanowi, że jeżeli twórca nie wyraził innej woli, osoby wymienione w ust. 2 są uprawnione w tej samej kolejności do wykonywania autorskich praw osobistych zmarłego twórcy. W związku z powyższym, w razie naruszenia praw osobistych twórcy po jego śmierci, z roszczeniami, o których była mowa w cz. II mogą wystąpić wskazani wyżej bliscy. To oni będą stali na straży przestrzegania woli twórcy co do oznaczenia utworu, czy właściwego jego przedstawiania. Trudności rodzi odpowiedź na pytanie, czy następcom przysługują wszystkie prawa osobiste, które pierwotnie przysługiwały twórcy. Uważa się, że nie mogą oni dokonywać zmian w utworze, które głęboko wnikają w strukturę dzieła. W praktyce wiele kontrowersji wywołuje dopuszczalność wyrażenia zgody na publikację utworu przez wskazane wyżej osoby, w sytuacji kiedy twórca za życia sprzeciwił się publikacji danego utworu. Należy stwierdzić, że osoby te nie są uprawnione do publikacji, chyba że nastąpiłaby nadzwyczajna zmiana okoliczności, wobec której można by zasadnie przypuszczać, że sam autor zmieniłby wcześniej podjętą decyzję. Spotkać możemy także pogląd, zgodnie z którym publikacja taka byłaby możliwa kiedy ze względu na rangę utworu, uszanowanie woli twórcy wiązałoby się ze stratami dla społeczeństwa. Istotnym w praktyce zagadnieniem jest także możliwość wyrażenia zgody przez osoby wskazane w art. 78 ust. 2 ustawy o prawie autorskim na rozporządzanie i korzystanie z opracowań utworu. Pomimo uznania przez większość doktryny, iż uprawnienie to ma charakter majątkowy (a więc uzyskanie takiej zgody byłoby koniecznie wyłącznie w czasie trwania autorskich praw majątkowych i istniałaby możliwość umownego przeniesienia tego prawa), Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, że uprawnienie takie ma charakter osobisty. Przeróbka dzieła może, zdaniem SN, pomniejszyć wartość oryginału i w ten sposób zmniejszyć jego walory w opinii odbiorców. W związku z powyższym konieczność uzyskania zgody na dokonanie opracowania będzie konieczna każdorazowo, bez względu na czas, jaki upłynął od śmierci twórcy.

W praktyce obrotu prawami autorskimi ogromną rolę odgrywa kwestia dopuszczalności zawierania umów z twórcą dotyczących autorskich praw osobistych. Kwestia nieprzenoszalności praw osobistych jest uznawana przez ustawodawców w skali światowej, przepisy wielu ustaw autorskich wprost wskazują na tę cechę uprawień osobistych. Nieprzenoszalność wynika bowiem z samej istoty prawa osobistego. Z kolei kwestia możliwość zrzeczenia się jest różnie rozstrzygana, dopuszczają ją kraje systemu copyright takie jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania czy Kanada. Dominuje jednak zasada niezrzekalności autorskich praw osobistych. Także przepis art. 16 polskiej ustawy sprzeciwia się zbyciu lub zrzeczeniu się dóbr osobistych autora. Zakaz ten nie wyłącza jednak umownego zobowiązania do niewykonywania wobec określonej osoby danego prawa osobistego, a także zezwolenia na realizowanie oznaczonego prawa w imieniu twórcy. Ponadto nie budzi wątpliwości dopuszczalność odpłatnego udzielenia zgody na określone działania, które w braku owej zgody kwalifikowane byłyby jako naruszenie praw osobistych twórcy. Autor może zastrzec w umowie prawo do zatwierdzania zmian wprowadzonych przez nabywcę autorskich praw majątkowych czy licencjobiorcę, a także określić dozwolone i niedozwolone modyfikacje dzieła. W wyżej przywołanych przypadkach nie dochodzi do zbycia bądź zrzeczenia się praw osobistych, a wyłącznie do ich wykonywania.

W orzecznictwie sądowym pojawiło się także rozstrzygnięcie aprobujące powyższe rozważania. SA w Warszawie w wyroku z dnia 14 maja 2007 r. (I ACa 668/06) stwierdził, że „przy zachowaniu zasady niezbywalności dopuszczalne są czynności polegające na zrzeczeniu się wykonywania tych praw, które nadal pozostają przy twórcy. Czynności takie podlegają szczególnie ostrym kryteriom i są odwoływalne”.
W niektórych dziedzinach możliwość zrzeczenia się wykonywania autorskich praw osobistych jest bardzo pożądane, na przykład w branży reklamowej. Pamiętać należy jednak, że autorskie prawa osobiste są skuteczne erga omnes, czyli wobec wszystkich. Oznacza to, że postanowienia umowne nie mogą powodować niemożliwości egzekwowania swoich autorskich praw osobistych. Byłoby to równoznaczne z zrzeczeniem się autorskich praw osobistych, co jest niezgodne z prawem. Postanowienia umowne są skuteczne więc tylko względem stron umowy.

Pogląd o niemożności dysponowania autorskimi uprawnieniami osobistymi podważa S. Sołtysiński. Twierdzi on, iż wskazany pogląd nie znajduje uzasadnienia zarówno w przepisach prawa, jak i nie przemawiają za nim racje społeczne. Zrzeczenie się lub zniesienie uprawnień osobistych może nastąpić, zdaniem autora, w razie wykonania prawa do publikacji działa lub zezwolenia na wystawienie utworu scenicznego, a w zupełnie wyjątkowych wypadkach może dojść do zrzeczenia się autorstwa lub współautorstwa. Pogląd autora jest jednak odosobniony.